Στη μέθεξη της τζαζ

• Geoff Dyer: Κι όμως, όμορφα... Ενα βιβλίο για την τζαζ, μτφρ.: Δανάη Στεφάνου, εκδόσεις Πάπυρος, σ.292, 18 ευρώ

• Ακόμη κι αν κάποιος έχει μελετήσει εμβριθώς τα τέσσερα βασικά βιβλία για την τζαζ που έχουν εδώ και μερικές δεκαετίες κυκλοφορήσει στη χώρα μας, ήτοι τη Σκηνή της Τζαζ του Ερικ Χόμπσμπαουμ (Εξάντας), την Τζαζ του Μάρσαλ Στερνς (Γνώση), την Ιστορία της Τζαζ του Τζον Τσίλτον (Υποδομή) και το Σοβαρό όσο κι η ζωή σου της Βάλερι Γουίλμερ (Praxis), ακόμη κι αν έχει συγκλονιστεί από τα γεμάτα τζαζ μελωδίες και ρυθμούς μυθιστορήματα του Ζαν-Πατρίκ Μανσέτ (Αγρα) και του Κριστιάν Γκαγί (Μεταίχμιο), ακόμη κι αν τον έχουν συνεπάρει οι αυτοβιογραφίες του Μάιλς Ντέιβις (Σέλας), του Τσάρλι Μίνγκους (Εξάντας), του Λούις Αρμστρονγκ (Index), ας μη θεωρήσει ότι θα χάσει πολύτιμο χρόνο διαβάζοντας κι άλλο ένα βιβλίο για την τζαζ. Και μάλιστα ένα βιβλίο αταξινόμητο, ένα βιβλίο που δεν είναι (ακόμη μία) ιστορία της τζαζ, που δεν είναι μια συλλογή κειμένων για έργα και καλλιτέχνες αυτής της μουσικής με την τόσο ραγδαία εξέλιξη, που δεν είναι μια καταγραφή και αξιολόγηση σημαντικών τζαζ δημιουργών, αλλά όλα αυτά μαζί, και κάτι παραπάνω.

• Ο Τζεφ Ντάιερ, γεννημένος στα 1958, είναι λάτρης της φωτογραφίας, του δοκιμίου, και της μουσικής. Και λίαν ταλαντούχος αφηγητής. Αφήνει στην άκρη κάθε ακαμψία του λόγου, ξέρει να ελίσσεται, να ανεβάζει και να κατεβάζει τους τόνους, να παίζει με τη συγκινησιακή φόρτιση, να συνδυάζει γόνιμα, και δίχως να φαίνονται αρμοί και ραφές, το στυλ του Τέοντορ Αντόρνο και του Ουίλιαμ Μπάροουζ, του Τζον Μπέργκερ και του Ρέιμοντ Τσάντλερ, του Βάλτερ Μπένγιαμιν και του Τζακ Κέρουακ. Με κινητήρια έμπνευση την αγάπη του για την τζαζ, με αρωγούς ένα πλούσιο και καλοδιαλεγμένο φωτογραφικό αρχείο και μια ογκώδη βιβλιογραφία, στρώνεται και συνθέτει μια σειρά ιμπρεσιονιστικά πορτρέτα εμβληματικών μορφών της τζαζ, προσωπικοτήτων που τόσο με το έργο τους όσο και με τη ζωή τους απέκτησαν θρυλικές διαστάσεις, και όχι μονάχα για τους φανατικούς της τζαζ. Σχεδόν καθένας έχει, έστω, ακούσει τα ονόματα Λέστερ Γιανγκ, Θελόνιους Μονκ, Μπαντ Πάουελ, Μπεν Ουέμπστερ, Τσαρλς Μίνγκους, Τσετ Μπέικερ και Αρτ Πέπερ. Αυτοί είναι οι φανεροί πρωταγωνιστές του Ντάιερ, ήρωες θα έλεγες ενός σπονδυλωτού μυθιστορήματος γερά στηριγμένου στη μουσική των γεγονότων και στα γεγονότα της μουσικής. Και πίσω απ' αυτούς, σ' ένα μαγευτικό φόντο, λάμπουν και άλλοι γίγαντες της τζαζ, όπως ο Τσάρλι Πάρκερ, ο Μάιλς Ντέιβις, ο Τζον Κολτρέιν, ο Κόλμαν Χόκινς, ο Ορνέτ Κόουλμαν, ενώ τον ρόλο τού ...κομπέρ, μέσα από αφηγηματικά ένθετα που εικονίζουν την καθημερινή ζωή του μουσικού της τζαζ στις ατελείωτες διαδρομές του από πόλη σε πόλη, παραδίδει ο ταλαντούχος συγγραφέας στο δίδυμο Ντιουκ Ελινγκτον και Χάρι Κάρνεϊ.

• Ο Ντάιερ είναι τόσο παθιασμένος με το θέμα του, τόσο αποφασισμένος να γράψει ένα απόλυτο βιβλίο για την τζαζ, ώστε μοχθεί, επιτυχώς, μέσα από βιογραφικές πληροφορίες, από φωτογραφίες και, φυσικά, από τη μουσική τους, να εισχωρήσει στα μύχια των μυχίων τους, να ζήσει μέσα στην καθημερινότητά τους, να δει ξανά και ξανά το φιλμ της ψυχής τους. Διεισδύει στη βαθιά αλήθεια της τζαζ μέσα από διαλεγμένες στιγμές και ροπές των δημιουργών της, όπως οι φριχτές ταλαιπωρίες που υπέστη στον στρατό ο Λέστερ Γιανγκ, η βάναυση τρίμηνη περίοδος στη φυλακή που τσάκισε πολλά μες στην ψυχή της ιδιοφυΐας που άκουγε στο όνομα Θελόνιους Μονκ, ο εγκλεισμός σε ψυχιατρική κλινική του μεγάλου πιανίστα Μπαντ Πάουελ, οι αλκοολικές περιπλανήσεις στην Ευρώπη του Μπεν Ουέμπστερ, η πελώρια πληθωρικότητα μιας αδηφάγου προσωπικότητας όπως ο Τσαρλς Μίνγκους, η συνταρακτική τραγική μεταμόρφωση του Τσετ Μπέικερ, του Αντονέν Αρτό της τζαζ, από έναν εκθαμβωτικό συνδυασμό Τζέιμς Ντιν και Τζακ Κέρουακ σε μια παραπαίουσα, απίστευτα πρώιμα γερασμένη μάσκα από ρυτίδες, βαθουλώματα, εσοχές, και τέλος, στο πιο πολυσέλιδο και πιο σπαραχτικό πορτρέτο, ο τρόπος με τον οποίο μπορούσε να εκδηλωθεί η πανίσχυρη καλλιτεχνική ισχύς, ακόμη και στο προαύλιο μιας σκληρής φυλακής, ενός τόσο εύθραυστου ανθρώπου όπως ο Αρτ Πέπερ - ας σημειωθεί ότι ο Πέπερ πέρασε κοντά μία δεκαετία μέσα σε κελιά, ίσως ρεκόρ για έναν τόσο σπουδαίο καλλιτέχνη. Ας σημειωθεί, επίσης, ότι μέσα στο κείμενο για τον Πέπερ θα εντοπίσει ο αναγνώστης και τη φράση που πρόσφερε τον τίτλο στο βιβλίο: ο Αρτ, ενώ είναι στο κελί του κολαστηρίου, φαντασιώνεται πως έχει αποφυλακιστεί, πως συναντάει μια καλλονή και της εξηγεί τι είναι τα μπλουζ που παίζει με το σαξόφωνό του· η καλλονή λέει: «Ολος αυτός ο πόνος, κι όμως, κι όμως... κι όμως όμορφα» (σ. 221).

• Ο Ντάιερ, ουσιαστικά, προσφέροντάς μας αυτά τα δεξιοτεχνικά πορτρέτα, μας παραδίδει ένα έξοχο εγχειρίδιο για το συντακτικό και τη γραμματική αυτής της μεθυστικής μουσικής γλώσσας, της τζαζ. Μέσα από τις αφηγήσεις του, συνδυάζοντας λόγια των ίδιων των δημιουργών, με σκηνές της ζωής τους, αλλά και με σκέψεις που ξετυλίγονται από τούτα τα λόγια και τούτες τις σκηνές, μας μυεί στο μεγάλο μυστικό της τζαζ: την εξουθενωτική ανάγκη της τζαζ να ανανεώνεται διαρκώς και μάλιστα με άλματα, με ρήξεις ακαριαίες, με απότομες ανατροπές, από τη μια, και με έναν εξίσου εξουθενωτικό και αέναο διάλογο με τις ρίζες, με το παρελθόν της. Η τζαζ, θέλει να μας πει ο Ντάιερ, είναι η μελωδία που γίνεται ψυχική κραυγή, είναι ο ψίθυρος και συνάμα το ουρλιαχτό, είναι και ο λυγμός και ο βρόντος, όπως θα έλεγε ο Τ. Σ. Ελιοτ, είναι η μουσική που θέλει να εκφράσει τα πάντα, που θέλει να κάνει αιώνιο το εφήμερο -και δεν υπάρχει πιο εφήμερη στιγμή της μουσικής από έναν αυτοσχεδιασμό κάποιου τζαζίστα- και λαχταράει με συντριπτική σοβαρότητα να αναγάγει το χθαμαλό, το ποταπό και το ασήμαντο σε ύψιστο, ανυπέρβλητο, ιερό.

• Στοιχηματίζει κανείς ότι ο Τζεφ Ντάιερ γνωρίζει πολύ καλά τους στενούς δεσμούς τής τζαζ με την ποίηση και τη ζωγραφική, γνωρίζει σίγουρα, αν και δεν το αναφέρει, ότι ο δαφνοστεφής Εγγλέζος ποιητής Φίλιπ Λάρκιν έχει εκδώσει βιβλίο με κείμενα για την τζαζ, ότι ο ρηξικέλευθος Τζάκσον Πόλοκ λάτρευε την τζαζ, ότι ο Ντιουκ Ελινγκτον, με τη σειρά του, υπήρξε και εξαιρετικός ζωγράφος, ότι ο Κόλμαν Χόκινς συνέθεσε το πρώτο παγκοσμίως έργο για σόλο σαξόφωνο εμπνευσμένος από τον Πάμπλο Πικάσο, και τόσα άλλα. Σε ένα αρκετά εκτενές επίμετρο 40 σελίδων, ο Ντάιερ εκθέτει τις αντιλήψεις του για την τζαζ, συγκροτώντας τον φέροντα οργανισμό των προηγούμενων εφτά αφηγήσεών του. Πρόκειται για ένα από τα πιο πολύτιμα γραπτά σχετικά με τη μουσική αυτή, ακριβώς στους αντίποδες του διαβόητου άστοχου δοκιμίου τού σπουδαίου στοχαστή Τέοντορ Αντόρνο «Τζαζ, η αιώνια μόδα» (το οποίο, μάλιστα, ο Ντάιερ χαρακτηρίζει ευθέως ανόητο).

• Η μετάφραση του γοητευτικού αυτού βιβλίου ευτύχησε στα χέρια της Δανάης Στεφάνου, η οποία, γεννημένη στα 1978, έχει κάνει λαμπρές σπουδές μουσικής, κι έτσι μας πρόσφερε την ποιητικότητα του Ντάιερ, και τους πάμπολλους όρους της τζαζ με ευαίσθητο και άρτιο τρόπο. Ενα βιβλίο, εν κατακλείδι, που θα το απολαύσουν οι ήδη μυημένοι στη μουσική του Μάιλς και του Κολτρέιν, αλλά και θα ωθήσει, μαγεύοντάς τους, όλους τους υπόλοιπους αναγνώστες να σπεύσουν να γεμίσουν τα ράφια τους με τα θεσπέσια διαμάντια της τζαζ δισκογραφίας.

• Από τον Γιώργο-Ικαρο Μπαμπασάκη, ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ / Βιβλιοθήκη, Παρασκευή 19 Ιουνίου 2009