Νίκος Πορτοκάλογλου: Ενας τροβαδούρος στον ψυχοθεραπευτή

• Πριν από τη διεθνή οικονομία, πέρασε και ο Νίκος Πορτοκάλογλου μια κρίση. Το χρονικό της το έκανε τραγούδι. Και με νέο δίσκο και εμφανίσεις στο «Κύτταρο», γιορτάζει ότι βγήκε ζωντανός

• Ο ζωηρός, ταξιδιάρικος ρυθμός τού «Είμαι ξένος» ξεχύνεται από τα ηχεία και ο Νίκος Πορτοκάλογλου τραγουδά: «Είμαι ένας ευγενής αλήτης/ είμαι ροκάς ανατολίτης/ δίχως συγγενείς/ Είμαι της τρέλας μου εργάτης/ σιωπηλός επαναστάτης/ στη χώρα της κραυγής». Εχουν περάσει 26 χρόνια από τότε που δήλωνε «Πάντα μετρημένος» και το στοίχημά του είναι πάντοτε το ίδιο: η σύνθεση των αντιθέτων. Να είσαι χωρίς να μιμείσαι, μα ούτε συνεχώς ν' αρνείσαι.

• Το κέρδισε πολλές φορές. Ομως αυτή την τελευταία φορά τα πράγματα ήταν διαφορετικά: Τα ζόρια δεν ήταν μπροστά του, αλλά μέσα του. Και αφού τα αντιμετώπισε, τραγουδά γι' αυτό στον νέο του δίσκο, τη «Στροφή», και στις εμφανίσεις του στο «Κύτταρο».

- Στις αρχές της δεκαετίας του '80 νιώθατε απομονωμένος απέναντι στην κομματικοποίηση και ύστερα απέναντι στον καταναγκασμό του λάιφσταϊλ. Σήμερα που και τα δυο αυτά έχουν ξεθωριάσει, δεν θα έπρεπε να νιώθετε λιγότερο ξένος;

• «Σήμερα νιώθω ξένος μέσα σε μια χώρα όπου έχει παγιωθεί η διαφθορά και ο κυνισμός ως κυρίαρχη ιδεολογία. Το είχαμε ξαναγευτεί στα τέλη της δεκαετίας του '80. Πάλι ο αέρας μύριζε σαπίλα, αλλά η απογοήτευση δεν ήταν τόσο βαθιά. Ισως ήταν πολύ φρέσκια η αλλαγή της δεκαετίας του '80. Ομως τώρα πια έχουν δοκιμαστεί και οι δύο λύσεις».

- Και δεν βλέπετε τρίτη;

• «Δυστυχώς όχι, γιατί η αριστερά δείχνει βολεμένη στο ρόλο του αντιρρησία. Δεν έχει αναλάβει την ευθύνη να προτείνει κάτι ρεαλιστικό».

- Αυτοχαρακτηρίζεστε «σιωπηλός επαναστάτης στη χώρα της κραυγής». Μήπως αυτή η σιωπή είναι ένα άλλοθι για το βόλεμα;

• «Ολα μπορεί να είναι άλλοθι για το βόλεμα. Οχι μόνο η ζεστασιά του σπιτιού σου, αλλά και η υψωμένη γροθιά πολλές φορές. Πιστεύω πως ό,τι πιο επαναστατικό πολιτικά σήμερα είναι να κάνεις τη δουλειά σου φιλότιμα, με φαντασία και με ρίσκο. Να τολμάς να σπας τα στερεότυπα και ν' απορρίπτεις ό,τι δεν λειτουργεί, όσο καθιερωμένο και αν είναι. Αυτό ισχύει και για το τραγούδι. Πολλοί διατηρούν τον τίτλο του επαναστάτη, επαναλαμβάνοντας απλώς τα κλισέ του '70. Στην Ελλάδα, πρωτοπόρος δεν θεωρείται εκείνος που τολμά, αλλ' αυτός που φωνάζει περισσότερο».

Μια τυφλή φάση

- Σ' ένα άλλο τραγούδι λέτε: «Δώσ' μου πάλι δανεικά/ δώσ' μου κάτι έναντι/ έλα πάρε με αγκαλιά/ πέρασέ με απέναντι». Μάλλον δεν αναφέρεστε στην οικονομική κρίση.

• «Α, είμαι αναλφάβητος οικονομικά. Παρότι έχω αδελφό που τα έχει σπουδάσει, κάθε φορά που του ζητώ να μου εξηγήσει τι σημαίνει ύφεση, εκείνος προτιμά να μιλάμε για μουσική. Ετσι, δεν έχω προκόψει. Παρ' ολ' αυτά, πιστεύω ότι, και σ' αυτή την περίπτωση, ισχύει ό,τι λένε οι Κινέζοι: κάθε πρόβλημα περιέχει μια ευκαιρία. Το έζησα κιόλας: αυτός ο δίσκος περιέχει 12 τραγούδια γραμμένα σε μια εποχή μεγάλης προσωπικής κρίσης και βγαίνουν σε μια περίοδο κοινωνικής και οικονομικής κρίσης. Είχα φτάσει σε μια τυφλή φάση όπου τίποτα απ' ό,τι είχα φτιάξει και αποκτήσει δεν μου άρεσε - όλα ήθελα να τα γκρεμίσω! Αλλ' αυτό σε υποχρεώνει να κάνεις πολύ σκληρή αυτοκριτική, που δεν πάει ποτέ χαμένη. Δεν μπορούμε λοιπόν να βλέπουμε την οικονομική κρίση σαν το τέλος του κόσμου, όπως μας λένε οι τηλεοράσεις. Κι εκεί κάτι αντίστοιχο θα συμβαίνει».

- Πάντως, σ' αυτό το τραγούδι ο ήρωας, μέσα σε όσα περνάει, ζητάει βοήθεια.

• «Κάποτε ζητάς να σε στηρίξει είτε ο φίλος, είτε ο ψυχοθεραπευτής, είτε ο πνευματικός σου».

- Εσάς ποιος σας βοήθησε περισσότερο: ο ψυχοθεραπευτής ή ο πνευματικός σας;

• «Είμαι άνθρωπος της σύνθεσης. Αν δεν χάσεις εντελώς τον μπούσουλα, βρίσκεις μεγάλο πλούτο στέκοντας ανάμεσα στους δύο».

- Προφανώς δεν πέσατε στον Εφραίμ, αλλιώς θα είχατε μάθει και λίγα οικονομικά.

• «Εχασα αυτή την ευκαιρία. Αν και δεν μοιάζει άνθρωπος της προσφοράς».

- Σε πολλά από τα καινούρια τραγούδια σας διχάζεστε ανάμεσα σ' αυτά που πρέπει ν' αφήσετε και σ' εκείνα που θέλετε ν' αρχίσετε.

• «Σε μια κρίση πρέπει ν' αποφασίσεις τι παραμένει για σένα ζωντανό και τι όχι. Και όταν αυτό αφορά μια σχέση, είναι πολύ σκληρό. Αλλά δεν ισχύει μόνο στον έρωτα, ισχύει και στην κοινωνική μας ζωή. Πολλές φορές μένουμε προσκολλημένοι σε εθνικούς μύθους που δεν μας χρειάζονται πια.

• »Βρίσκω πολύ ενδιαφέρουσα την ψηφοφορία του ΣΚΑΪ για τους "μεγάλους Ελληνες". Αλλά βλέπεις ότι θεωρούμε αυτονόητο πως, από τον Ομηρο μέχρι σήμερα, είμαστε όλοι Ελληνες. Συμπεριλαμβάνουμε και τον Ιουστινιανό και τον Βασίλειο τον Βουλγαροκτόνο και αγωνιστές του '21, μερικοί από τους οποίους ούτε καν μιλούσαν ελληνικά, σε μια απελπισμένη προσπάθεια να γραπωθούμε από έναν μύθο του 19ου αιώνα. Μύθο που ήταν τότε χρήσιμος για ν' αποκτήσει εθνική συνείδηση ένα νέο κρατίδιο, όπου ακούγονταν δέκα διαφορετικές γλώσσες, αλλά δεν είναι πια. Απέναντι βλέπεις τον Ομπάμα να εντοπίζει τη δύναμη της πατρίδας του στο ότι αποτελείται από ένα συνονθύλευμα ανθρώπων διαφορετικών φυλών και θρησκειών, που όμως θέλουν όλοι να λέγονται αμερικανοί πολίτες. Και τότε καταλαβαίνεις ότι η δική μας επιμονή στο παραμύθι της φυλετικής καθαρότητας είναι εντελώς παρωχημένη. Δεν βοηθά την εθνογνωσία μας, κι αυτό θα το βρούμε μπροστά μας με τα δύο εκατομμύρια μεταναστών που ζουν πια ανάμεσά μας».

Ονειρο και εφιάλτης

- Πιστεύετε ότι η συμβίωση μαζί τους θ' αλλάξει και την ελληνική τέχνη, εκτός από την κοινωνία;

• «Είναι νωρίς γι' αυτό, αλλά θα ήταν ένα ωραίο όνειρο».

- Στο «Ο τρελός θεός» τραγουδάτε για ένα πολυφυλετικό πάρτι: «Ολη η πόλη ξενυχτά/ στις ταράτσες, στα στενά/ παίζει η μπάντα δυνατά/ και χορεύουν τα παιδιά/ Γείτονες και αλλοδαποί/ μετανάστες και αστοί/ μια πολύχρωμη φυλή/ μια καινούρια μουσική».

• «Πέρυσι το χειμώνα με είχε καλέσει ο Χάικ Γιαζιτζιάν να παίξουμε μαζί. Πρώτη φορά έπαιζα μ' έναν μουσικό που έχει γεννηθεί σε άλλη χώρα - ο Χάικ έχει μεγαλώσει στη Συρία και κουβαλάει όλη την αραβική κουλτούρα. Ηταν δύο υπέροχες βραδιές.

• »Επιστρέφοντας νύχτα με τ' αμάξι, περνούσα από την Ευριπίδου και την Αθηνάς και οραματίστηκα αυτή την εικόνα. Ο μόνος κίνδυνος είναι η έλλειψη κάθε κρατικής πολιτικής για τη μετανάστευση να μας οδηγήσει σε μια στιγμή που θα μαζευτεί τόσος κόσμος, που δεν θα τον αντέχουμε πια. Και τότε θα ενταθεί ο ρατσισμός».

- Το επόμενο κομμάτι είναι επίσης ένα όνειρο - αλλά εφιάλτης: «Το σπίτι μου πλημμύρισε/ κι η στάθμη ανεβαίνει/ τρέχω να σώσω ό,τι μπορώ/ μα το νερό με παίρνει/ Μου παίρνει ό,τι έχτισα/ κι ό,τι αγαπάω/ και κολυμπώ για να σωθώ/ και το παιδί ξεχνάω».

• «Τον είδα στ' αλήθεια αυτό τον εφιάλτη: Βρίσκομαι σ' ένα σπίτι στην εξοχή κι έχω βάλει το γιο μου για ύπνο στο μέσα δωμάτιο, όταν το σπίτι αρχίζει να πλημμυρίζει. Πετάγομαι ν' ανοίξω τα σιφόνια, αλλά η στάθμη ανεβαίνει γρήγορα και απειλητικά. Παρασύρει μάλιστα προς την εξώπορτα μια γυάλα με ένα χρυσόψαρο κι ένα κεχριμπαρένιο κομπολόι, ενθύμιο από τον παππού μου. Καθώς πασχίζω να το περισώσω, θυμάμαι ξαφνικά το γιο μου. Γυρίζω με αγωνία και τον ακούω έντρομος να πνίγεται. Εκείνη τη στιγμή ξύπνησα κάθιδρος. Εκανα μισή ώρα να συνέλθω. Ηταν η πρώτη φορά που έκανα όνειρο ένα τραγούδι μου».

- Εννοείτε, που κάνατε τραγούδι ένα όνειρό σας.

• «Γιατί, τι είπα;»

- Το αντίθετο.

• «Για σκέψου... Ηταν μια δύσκολη εποχή. Αποκρυπτογραφώντας έπειτα τον εφιάλτη, συνειδητοποίησα το μήνυμά του: κινδύνευα να χάσω το παιδί που έχω μέσα μου. Να γίνω ένας θλιβερός ενήλικας που έχει χάσει την ικανότητα να παίζει, να ενθουσιάζεται. Αυτό προσωποποιούσε ο γιος μου. Γιατί το στοίχημα είναι μεγαλώνοντας να τα βγάζεις πέρα στη ζωή σου ως ώριμος άνθρωπος, αλλά δίχως να χάσεις όλ' αυτά τα πολύτιμα χαρακτηριστικά του παιδιού.

• »Χωρίς αυτό το παιδί δεν μπορώ να γράψω μουσική, να κάνω καινούριους φίλους, καινούριες βόλτες στην πόλη. Γιατί ερωτικό δεν είναι αυτό που μας πουλάνε τα περιοδικά - το να αυτοθαυμάζεσαι παρέα με το αυτοκίνητό σου. Αλλά το να έχεις την ικανότητα να τα δίνεις όλα σε οτιδήποτε κάνεις. Να μπορείς να χαρίζεσαι ολόκληρος».

- Πιστεύετε ότι όλ' αυτά σας απασχολούν όσο οποιονδήποτε πενηντάρη ή ο ναρκισσισμός του καλλιτέχνη τα κάνει εντονότερα;

• «Καταλαβαίνω ότι υπάρχουν άνθρωποι που θα τα διαβάζουν και θα γελάνε. Αλλά υπάρχει και πολύς κόσμος -και όχι από αυτούς που ανήκουν στην κατηγορία των κουλτουριάρηδων- άνθρωποι καθημερινοί, με οικογένεια, που δουλεύουν οκτάωρο, που τα βιώνουν όλ' αυτά χωρίς να έχουν το χρόνο να τα εκφράσουν και να τα συζητήσουν».

Τα φαινόμενα απατούν

- Βέβαια, πολλοί από αυτούς σας θεωρούν κι εσάς «κουλτουριάρη».

• «Το ξέρω. Υπάρχουν όμως και άλλοι που, παρότι νομίζω ότι δεν έχουμε τίποτα κοινό, έρχονται στο καμαρίνι και μου εξομολογούνται πώς δυο στίχοι μου τους έδωσαν κουράγιο. Τα φαινόμενα μονίμως απατούν».

- Στο τελευταίο κομμάτι τραγουδάτε: «Το φεγγάρι είναι μισό/ κι έχω κάτι να σου πω/ είμαι εδώ, είμαι εδώ/ είμαι ολόκληρος εδώ». Πέρασε λοιπόν η κρίση;

• «Να είσαι ολόκληρος εκεί που βρίσκεσαι: αυτό είναι το μεγάλο θέμα. Και γι' αυτό διάλεξα αυτό το τραγούδι για το τέλος του δίσκου. Αφού έχει περάσει από σαράντα κύματα, ο ήρωας ζει επιτέλους μια στιγμή πληρότητας. Επιστρέφει στον τόπο και τους ανθρώπους του με τη μυστική υπόσχεση ότι δεν θα είναι πια με μισή καρδιά εδώ και μισή αλλού. Οταν συνειδητοποιεί πόσο πολύτιμα του είναι όσα έχει κατακτήσει, όλα μοιάζουν ξανά καινούρια. Αυτή είναι η κατάληξη».

- Κατάληξη ή προσδοκία;

• «Εγραψα αυτούς τους στίχους το περασμένο καλοκαίρι στο Πήλιο, σε μια περίοδο που αισθανόμουν ακριβώς έτσι. Δεν μπορείς να έχεις την αξίωση να συμβαίνει συνέχεια. Οσο συνέβαινε, δεν το άφησα να φύγει. Το έκανα τραγούδι».

- Το ενδιαφέρον είναι ότι τα περισσότερα από αυτά τα «τραγούδια της κρίσης» έχουν δυνατούς ρυθμούς, ανεβασμένους τόνους και πολύχρωμες ενορχηστρώσεις.

• «Γιατί, βγαίνοντας μαζί μ' αυτά από τη μαύρη ομφαλοσκόπηση, ανακαλύπτω και γιορτάζω κάτι πολύ απλό: ότι είμαι ζωντανός!» *

• Του ΦΩΤΗ ΑΠΕΡΓΗ, ΚΥΡΙΑΚΑΤΙΚΗ ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ / 7 - 15/03/2009