Η ιστορία ενός θαύματος

• Ο Θάνος Μικρούτσικος παίρνει αφορμές από στίχους του Νίκου Καββαδία και αφηγείται μικρές ιστορίες γύρω από τη δημιουργία του θαύματος της ελληνικής δισκογραφίας, σε τρεις γενιές ανθρώπων

Ο «σταυρός του νότου» του Θάνου Μικρούτσικου σε ποίηση Νίκου Καββαδία αποτελεί εθνικό κεφάλαιο της μουσικής μας. Ενα έργο που κυκλοφόρησε σε δίσκο για πρώτη φορά το 1979 και γνώρισε, παρά τις αντίθετες προβλέψεις, τεράστια επιτυχία ?έχουν ήδη πουληθεί ένα εκατομμύριο αντίτυπα? και πολλές επανεκτελέσεις. Ο συνθέτης επανήλθε δύο ακόμη φορές στον ποιητή με τις «Γραμμές των Οριζόντων» (1991) και τη ζωντανή ηχογράφηση «Σταυρός του Νότου 2005» από την παρουσίαση του έργου στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών ενώ σε κάθε συναυλία το κοινό μοιάζει να συμμετέχει σε μια μαγική διαδικασία μύησης στα μυστικά της υπέρβασης. Οι πρώτοι ερμηνευτές ήταν ο Γιάννης Κούτρας, ο Βασίλης Παπακωνσαντίνου και η Αιμιλία Σαρρή. Τις «Γραμμές των Οριζόντων» ερμήνευσαν ο Γιώργος Νταλάρας και οι αδελφοί Κατσιμίχα ενώ στις συναυλίες του Μεγάρου είχαμε την επιστροφή του Γιάννη Κούτρα και τις ερμηνείες των Λαυρέντη Μαχαιρίτσα, Χρήστου Θηβαίου και Γιάννη Κότσιρα.

Ο Θάνος Μικρούτσικος θυμάται και διηγείται για τις «ΕΙΚΟΝΕΣ», εξηγεί (ή αφήνει ανεξήγητο) αυτό το μικρό-μεγάλο θαύμα που η τέχνη ξέρει να σκαρώνει όταν ταλέντο και συγκυρία βρεθούν την ίδια στιγμή στον ίδιο τόπο.

• «Βάρδια πλάι σε κάβο φαλακρό κι ο Σταυρός του Νότου με τα στράλια»
  

Ηρθα σε πρώτη επαφή με την ποίηση όταν παιδί, στη δεκαετία του ’50, ο πατέρας μου σχεδόν κάθε βράδυ μού απήγγειλλε ποιήματα Ελλήνων ποιητών, και «μεγάλων» όπως ο Καβάφης και ο Ρίτσος και των λεγόμενων ελασσόνων, ξεκινώντας από τον Καρυωτάκη και τους ποιητές του ’30 καθώς και ορισμένα ποιήματα του Καββαδία. Ετσι η ποίηση έγινε ο ένας από τους δύο πυλώνες ?ο άλλος ήταν η μουσική? που μου επέτρεψαν μετά να λειτουργήσω ως συνθέτης.

Το 1976-77, ο Τάσος Ψαρράς, ο σκηνοθέτης και ο Γιώργος Παπαλιός, ο παραγωγός του Νέου Ελληνικού Κινηματογράφου και των ταινιών του Θόδωρου Αγγελόπουλου, με κάλεσαν να γράψω τη μουσική για μια σειρά με θέμα τη θάλασσα και τίτλο «Πορεία 090» για την κρατική τηλεόραση, πρωτόγνωρη από άποψη παραγωγής. Γυρίσματα εκτός Ελλάδας, πλοία στον Ινδικό κ.λπ. Τους ρώτησα εάν θέλουν και τραγούδια και το είδαν θετικά, οπότε πρότεινα να μελοποιήσω Καββαδία. Ετσι ξεκίνησα το ’77 να μελοποιώ και μάλιστα με έναν τρόπο πολύ περίεργο για τη δική μου διαδικασία σύνθεσης. Τα πρώτα εφτά τραγούδια μελοποιήθηκαν αργά τη νύχτα, μια κι έξω. Δεν θυμάμαι να μου έχει ξανασυμβεί από τότε κάτι παρόμοιο. Τα τραγούδια παρουσιάστηκαν το ’77 - ’78 στη σειρά με απήχηση θετική χωρίς όμως τίποτα παραπάνω.

• «Φύγε! Εσέ σου πρέπει στέρεα γη. Ηρθες να με δεις κι όμως δε μ’ είδες»

Είχα εφτά τραγούδια έτοιμα και δεδομένου ότι είχα ανακαλύψει έναν νέο τραγουδιστή, με μια άλλη φωνητική και σκηνική χειρονομία -αναφέρομαι στον Κούτρα- που ήταν τότε 22-23 χρονών, αποφάσισα να μελοποιήσω άλλα τέσσερα και να κάνω έναν δίσκο, που ονομάζω «Σταυρός του Νότου». Αυτό γίνεται το 1979. Ο Πατσιφάς της ΛΥΡΑ ήταν ένας άνθρωπος διανοούμενος και με κριτήριο, από τους πλέον σημαντικούς στη δισκογραφία. Ομως, όπως οι περισσότεροι τότε, θεωρούσε τον Καββαδία έναν στιχοπλόκο ημερολογίου, που αναφέρεται στη ζωή των ναυτικών. Δέχτηκε να κάνει τον δίσκο λέγοντάς μου ότι μου τον κάνει δώρο επειδή μ’ αγαπάει και μ’ εκτιμά, αλλά επιμένοντας ότι δεν πρόκειται να πουλήσει ούτε 2.000 αντίτυπα. Το ίδιο συνέβαινε και με τις κριτικές ανθρώπων που είχαν γράψει εξαιρετικά κείμενα για προγενέστερες δουλειές μου. Αναρωτιόντουσαν πώς «αυτός που έγραψε την εξαιρετική «Καντάτα για τη Μακρόνησο», έγραψε αυτά τα ανιαρά τραγούδια. Καλύτερα να τα ξεχάσουμε μια ώρα αρχύτερα». Υπήρχε κάποιος που με αγαπούσε ιδιαιτέρως κι όμως έγραψε: «Ποιος ο λόγος να μην κυκλοφορήσει ο δίσκος μαζί με ένα λεξικό άγνωστων λέξεων, επειδή υπάρχουν πάνω από 80 λέξεις που δεν καταλαβαίνουμε». Στην ουσία όλοι δεν είχαν καταλάβει την ουσία της καββαδιακής ποίησης, πράγμα που άρχισε να γίνεται από το ‘79 κι ολοκληρώθηκε το ’90.

• «Χόρεψε πάνω στο φτερό του καρχαρία»

Η παρεξήγηση οφειλόταν στο γεγονός ότι ακόμη και οι κριτικοί είχαν αντιληφθεί τον Καββαδία εντελώς μονοδιάστατα και μόνον σε αυτό που φαινόταν, δηλαδή στο ότι μιλάει για ναύτες, για τη ζωή στο καράβι.

Δεν είχαν καταλάβει τι κρυβόταν πίσω από όλα αυτά ή τι θα μπορούσε να φανεί με μια άλλη ανάγνωση και σε αυτό βοήθησε και η μουσική. Στην καββαδιακή φιλοσοφία και ποίηση η θάλασσα και οι ναύτες είναι το πεδίο πάνω στο οποίο λειτουργεί μια αντίληψη εντελώς διαφορετική. Αυτό που θέλει να πει με πρόσχημα το νερό και τη θάλασσα, έχει να κάνει με την έννοια του ταξιδιού, με τη φυγή από τη βάρβαρη και μίζερη πραγματικότητα? Κι είναι κι αυτός ένας λόγος που κάθε φορά η νέα γενιά μπαίνει με έναν πολύ δυναμικό τρόπο σε αυτήν τη δουλειά. Ο Καββαδίας λέει στον νέο άνθρωπο πως αξίζει να ζει για να κατακτήσει το αδύνατο και για να ξεπεράσει τις προδιαγεγραμμένες του δυνατότητες. Και αυτό αποδεικνύεται με στίχους κλασικούς, όπως «Χόρεψε πάνω στο φτερό του καρχαρία».

• «Εχτός από τη μάνα σου κανείς δε σε θυμάται σε τούτο το τρομαχτικό ταξίδι του χαμού»

Προσέγγισα τον Καββαδία μουσικά -κυρίως τις μπαλάντες του- στροφικά, κάτι που έκανε κάποιους να πούνε το ’79 ότι είναι πληκτική η δουλειά μου. Ομως η μουσική μου, από το ‘77 ώς σήμερα, είναι μια μουσική εν εξελίξει. Αυτό δεν μου έχει συμβεί με άλλες δουλειές. Μετά το ’81 αρχίζω να διαπραγματεύομαι τα θέματα του Καββαδία αλλοιώνοντας και αλλάζοντας κάποια πράγματα. Μέχρι το ’85 είχα εισαγάγει ένα στοιχείο ελεγχόμενου αυτοσχεδιασμού. Αρχισαν να αλλάζουν οι αρμονικοί σκελετοί σε τραγούδια, αλλάζοντας και ορισμένες μελωδικές γραμμές κι όμως, με έναν παράξενο τρόπο, ο πυρήνας παραμένει ο ίδιος. Είναι το ίδιο έργο, αλλά εντελώς διαφοροποιημένο κι αυτό δεν έχει να κάνει με την ενορχήστρωση. Εχει να κάνει με μετάλλαξη των στοιχείων. Αυτό μου αποκαλύπτει τα κρυμμένα επίπεδα της ποίησης του Καββαδία, γιατί δεν το «σηκώνουν» όλα τα ποιήματα κάτι τέτοιο. Η αίσθησή μου είναι πως αυτό θα συνεχιστεί. Και σε συνδυασμό με τη φιλοσοφία του Καββαδία είναι το στοιχείο που εξηγεί το ένα εκατομμύριο αντίτυπα, που αποτελεί πανευρωπαϊκό ρεκόρ μελοποιημένης ποίησης. Κι είναι ακόμη το στοιχείο που εξηγεί πως στο έργο μπαίνει δυναμικά ήδη η τρίτη γενιά νέων. Δεν έχει τελειωμό αυτό.

• «Εφτά. Σε παίρνει αριστερά, μην το ζορίζεις. Μάτσο χωράνε σε μια κούφιαν απαλάμη»

Η αιχμή του δόρατος, ένα τραγούδι που τώρα πια έγινε σωματικό για μένα είναι οι «Εφτά νάνοι». Τι εννοώ σωματικό; Στην αρχή του τραγουδιού αυτοσχεδιάζω και παίζω τόσο απίστευτα, που όταν προσπαθώ να παίξω ανάλογα όταν είμαι στο σπίτι μου, μόνος μου, παίζω υποπολλαπλάσια. Σαν να μετράω κι εγώ τις καταγεγραμμένες μου δυνατότητες. Οταν παίζω στο κοινό, τα χέρια μου γίνονται προέκταση του πιάνου και αισθάνομαι πως μπορώ να κάνω ό,τι θέλω. Αυτό σε νορμάλ συνθήκες δεν γίνεται. Διαθέτω δεξιοτεχνία στο πιάνο αλλά δεν έχω την απόλυτη, κι όμως ό,τι κι αν σκαρφιστώ την ώρα που παίζω στο κοινό αποδίδει. Δεν θέλω να το εξηγήσω.

• «Τα μάτια σου ζούνε μια θάλασσα θυμάμαι»

Ημουνα στις σέρρες, παίζω τους «Επτά νάνους» και κατεβαίνω από τη σκηνή. Ενα παλικάρι γύρω στα σαράντα με τη γυναίκα του και τα τρία του παιδιά με πλησιάζει και μου λέει: «Με μεγάλωσε ο αδελφός μου, επτά χρόνια μεγαλύτερός μου, με τα τραγούδια του Καββαδία. Είχε στο δωμάτιό του τις αφίσες σας και τους δίσκους. Σήμερα έφερα τα παιδιά μου, που είναι από δύο ώς έξι ετών για να εισπράξουν αυτό που εισέπραξα εγώ τότε. Ο αδελφός μου έχει πια πεθάνει. Στο μνήμα του είχε ζητήσει και γράψαμε το εξής: "Τα μάτια σου ζούνε μια θάλασσα θυμάμαι"».

Τέα Βασιλειάδου

Η βάρδια

Το ότι τα «Νησιώτικα» του Πάριου έχουν πουλήσει 1 εκατ. και πλέον αντίτυπα είναι μια ένδειξη της αγάπης των Ελλήνων για το γλέντι. Το ότι 1 εκατ. Ελληνες έχουν σπίτι τους τον «Σταυρό του Νότου» τι δείχνει άραγε;

Θα μπορούσε να αποδεικνύει πόσο τους αρέσει να κοροϊδεύουν τον θάνατο. Ελάχιστα δείγματα της μουσικής παραγωγής έχουν αγγίξει τέτοια κολοσσιαία νούμερα πωλήσεων.

Στην περίπτωση του Καζαντζίδη, για παράδειγμα, είναι προφανές ότι οι γενιές εκείνης της εποχής λυτρώθηκαν με τους στίχους του πόνου, της ξενιτιάς και της φτώχειας. Λογικό. Στην περίπτωση του σχεδόν underground Νίκου Καββαδία, ο ψυχαναλυτής ανακαλύπτει μια καινούρια χώρα μέσα μας. Πρόκειται, ίσως, για το μοναδικό μουσικό παράδειγμα στην Ιστορία που οι Ελληνες ταυτίζονται τόσο μαζικά με το πολυτάραχο ταξίδι, την αλλόκοτη εμπειρία, το μυστήριο και την αδιάκοπη αναμόχλευση. Οι βιωματικοί στίχοι του Καββαδία είχαν, φυσικά, την τύχη να συναντήσουν το θαύμα της μελοποίησης του Θάνου Μικρούτσικου, που τους μεταμόρφωσε σε ποπ «Oδύσσεια», που τους έδωσε ζωή και αλάτι για να ζήσουν για πάντα. Και κάπως έτσι αποκτήσαμε έναν δικό μας Μπομπ Ντίλαν. Εξερευνώντας κάτω από το δέρμα μιας τόσο ζωηρής φυλής που ενώνεται ?παραδόξως? με αυτήν τη βαριά ελευθερία, τη μοναχική περιπέτεια και το βαθύ σκοτάδι της βάρδιας, ανακαλύπτει κανείς μια τάση αυτοκαταστροφής· τόσο λυρικής ωστόσο...

Φώτης Τσιμέλας

ΕΙΚΟΝΕΣ