ΑΛΕΚΟΣ ΞΕΝΟΣ: Παράδειγμα σπουδαίου δημιουργού και αφοσιωμένου κομμουνιστή

Αλέκος Ξένος, 18χρονος, μέλος της μπάντας της ΙΙ Μεραρχίας

Ο Αλέκος Ξένος, ο συνθέτης της Αντίστασης, παράδειγμα σπουδαίου δημιουργού και αφοσιωμένου κομμουνιστή αγωνιστή, πορεύτηκε σ' όλη του τη ζωή δίνοντας «τα πάντα για τους αδύνατους, για το ανθρώπινο δίκιο». Παιδί μιας γενιάς που σήκωσε το ανάστημά της σε ξένους και ντόπιους δυνάστες, υπηρέτησε την τέχνη του μετέχοντας παράλληλα στους αγώνες δυναμικά και με συνέπεια, παρά το κόστος που σήμαινε αυτή η συμμετοχή. Ανταποκρίθηκε στο κάλεσμα αντίστασης του λαού μας και ήταν παρών στους αγώνες του πρώτα στην Αθήνα και μετά στα βουνά. Βίωσε την Εθνική Αντίσταση και σαν αγωνιστής και σαν καλλιτέχνης. Ο δημιουργός «έφυγε» από τη ζωή (1/9/95), αφήνοντας πίσω του ένα πλούσιο μουσικό έργο - παρακαταθήκη για το λαό μας. Δυστυχώς, εξαιτίας της αντιμετώπισης που είχε από την πολιτεία, το μεγαλύτερο μέρος της συμφωνικής μουσικής του παραμένει ανέκδοτο.

Ετος Αλέκου Ξένου

Εκατό χρόνια συμπληρώνονται φέτος από τη γέννηση του συνθέτη και αγωνιστή Αλέκου Ξένου (2/5/1912), και στη Ζάκυνθο, τη γενέτειρά του, ο Δήμος ανακήρυξε ομόφωνα το 2012 ως «Ετος Αλέκου Ξένου». Στο πλαίσιο των ζακυνθινών εκδηλώσεων, κεντρική οδός της πόλης θα βαφτιστεί με το όνομά του.

«Είμαι τυχερός» - έχει πει ο Αλέκος Ξένος - «που γεννήθηκα στη Ζάκυνθο. Το νησί αυτό έχει ένα μεγάλο πολιτισμό στην ποίηση, στη ζωγραφική, αλλά, ιδιαίτερα, στη μουσική, τόσο στην έντεχνη, με τον Καρρέρ και άλλους, αλλά κυρίως τη λαϊκή, γιατί ο πολιτισμός αυτός φτιάχτηκε από τον ίδιο το λαό μας και για το λαό μας. Ο Καρρέρ είναι πρωτοπόρος στη σύνθεση, γιατί πρώτος, στο έργο του «Μάρκος Μπότσαρης», μεταχειρίστηκε το δημοτικό τραγούδι. Το μεγαλύτερο έργο του Καρρέρ χάθηκε, γιατί το κράτος ποτέ δε μερίμνησε για τη συλλογή και τη διάδοση των έργων του. Αυτό άλλωστε συνέβη και για όλους τους Επτανήσιους συνθέτες».

Το όνομα Ξένος, σύμφωνα με το Ιστορικόν και Λαογραφικόν Λεξικόν Ζακύνθου, του Λ. Ζώη, πρωτοσυναντάται το 1545, στο ορεινό χωριό Λιούχα και αργότερα και σε άλλα χωριά. Το 1865 γεννιέται ο πατέρας του συνθέτη, Διονύσιος Ξένος, ή Γονέος, που υπήρξε στέλεχος των Ριζοσπαστών και της Λέσχης των Λομβαρδιανών. Μεταξύ των ετών 1882-1887 γεννιέται στο χωριό Μπανάτο, η Αγγελική Τσουκαλά, μητέρα του συνθέτη. Το 1909 γεννιέται ο αδελφός του συνθέτη, Ιωάννης, αργότερα αρχιμουσικός στη Φιλαρμονική του Βασιλικού Ναυτικού.

Το 1912 γεννιέται ο Αλέκος Ξένος. Τεσσάρων χρόνων ορφανεύει από πατέρα. Το 1918 η βασανισμένη από τη φτώχεια και προβλήματα υγείας, μάνα του αυτοκτονεί, πέφτοντας στα αφρισμένα κύματα. Συγγενείς βάζουν το μεγαλύτερο παιδί στο ορφανοτροφείο, αλλά εγκαταλείπουν στην τύχη του το μικρότερο. Τον Αλέκο Ξένο περιμαζεύουν συντοπίτες. Ο μικρός κάνει δουλειές του ποδαριού σε τσαγκαράδικο, καμίνι και για τον καλλίφωνο ταβερνιάρη Σπύρο Μπάστα. Δεκατεσσάρων χρόνων γράφεται στη Φιλαρμονική του Δήμου Ζακύνθου. Μαθαίνει τρομπέτα, παίζει με τη Φιλαρμονική και συνοδεύει μελοδραματικούς θιάσους. Γνωρίζεται με το σοσιαλιστή συγγραφέα Κ. Πορφύρη και επηρεάζεται ιδεολογικά και πνευματικά από αυτόν. Το 1930 εντάσσεται στην μπάντα της Φρουράς Αθηνών και το 1932 αρχίζει ανώτερες σπουδές στο Ωδείο Αθηνών, με καθηγητές τους Δημήτρη Μητρόπουλο και Φιλοκτήτη Οικονομίδη. Παράλληλα δουλεύει σε μουσικά κέντρα, μουσικούς θιάσους κλπ.

Ακλόνητος «μαχητής» από παιδί

Ηδη, από το 1934, ο Αλέκος Ξένος έχει μυηθεί στο μαρξισμό. Συμμετέχει στους αγώνες του μουσικού κλάδου, εντάσσεται στην ΚΟ Μουσικών του παράνομου ΚΚΕ και πρωτοστατεί για τη δημιουργία των μετέπειτα μεγάλων ορχηστρών μας. Το 1941 εντάσσεται στο ΕΑΜ και ορίζεται γραμματέας - εκπρόσωπος της ΚΟ Μουσικών στην Αχτίδα Διανοουμένων - Καλλιτεχνών του ΚΚΕ. Συμβάλλει στη δημιουργία ΕΑΜίτικων μουσικών ομάδων και στην έκδοση της παράνομης εφημερίδας του Πανελλήνιου Μουσικού Συλλόγου «Ο Μουσικός». Συλλαμβάνεται δυο φορές, αλλά ξεφεύγει. Μελοποιεί το πρώτο του αντιστασιακό τραγούδι, το ποίημα του Παλαμά «Εμπρός».

Στο πρώτο Συνέδριο Ανταρτών - ΕΠΟΝιτών (διακρίνεται στην επάνω σειρά πρώτος από δεξιά με τον μπερέ)

Το 1943 οι κατακτητές σχεδιάζουν συναυλία στη Λυρική Σκηνή, με συμμετοχή της Ορχήστρας της. Οι μουσικοί του ΕΑΜ, με επικεφαλής τον Α. Ξένο, ματαιώνουν τη συναυλία παριστάνοντας τους «άρρωστους». Ο συνθέτης καταζητείται. Βγαίνει στην παρανομία και στο Βουνό, όπου γράφει αντιστασιακά τραγούδια, μουσική για παράσταση κουκλοθεάτρου, συνεργάζεται με άλλους ΕΑΜίτες καλλιτέχνες, οργανώνει φιλαρμονικές και χορωδίες. Γράφει τραγούδια που αγαπήθηκαν από το λαό, όπως «Ο ύμνος της Αλληλεγγύης», «Ο Υμνος της ΕΠΟΝ», «Το τραγούδι του Αρη», «Τραγούδι για τ' Αετόπουλα».

«Σ' όλη τη διάρκεια της καλλιτεχνικής μου ζωής», έλεγε, «δεν ένιωσα μεγαλύτερη και πληρέστερη συγκίνηση και ευτυχία από τούτες τις μέρες. Αυτό το ψυχικό και πνευματικό αγκάλιασμα μ' ένα λαό περήφανο, χαρούμενο, δυνατό, να πέφτει στη μάχη για να αναστήσει μια ευτυχισμένη, δημιουργική Ελλάδα...».

Το 1944 συμμετέχει στο Α' Πανελλήνιο Συνέδριο Ανταρτών ΕΠΟΝιτών στο Μικρό Χωριό Ευρυτανίας, παροτρύνοντάς τους να αναπτύξουν μουσική και πολιτιστική δραστηριότητα. Παράλληλα, λαμβάνει μέρος στο «Θέατρο του Βουνού» που δημιούργησε ο Βασίλης Ρώτας και κατά την ορκωμοσία της κυβέρνησης του Βουνού παρουσίασε τον μελοποιημένο από τον ίδιο «Υμνο της ΠΕΕΑ»:«Απ' τη στάχτη βγαίνεις ξανά / ίδια γεννιέται πάντα νέα / με τη σημαία της ΠΕΕΑ / με τα βλαστάρια τα γενναία»... / «Αίμα και δάκρυ πέφτει στη γης / πάντα διψάνε οι τύραννοι / με το σπαθί σου δίκαια οργής / τη λευτεριά μας θα σημάνει...».

«Η Λαφίνα» του ματωμένου Δεκέμβρη

Ο αιματοβαμμένος Δεκέμβρης του '44 συγκλονίζει την Αθήνα, την Ελλάδα. Η οργάνωση των μουσικών, όπως αφηγείται ο συνθέτης, έκανε μικρά γκρουπ που τα έστελνε στο πεδίο της μάχης για να εμψυχώνουν τους αντάρτες. Σ' ένα απ' αυτά, ήταν και ο ίδιος: «Πήγαμε στου Ψυρρή όπου ήταν ένα εγγλέζικο τανκ που χτυπούσε συνεχώς... Κάποια στιγμή χτυπήσανε το ακορντεόν - συνεχίσαμε να παίζουμε με το βιολί τ' αντάρτικα». Με οδύνη θυμόταν φίλους και συναγωνιστές, που χάθηκαν. Ο απόηχος των γεγονότων του Δεκέμβρη του '44 συνέβαλε στη δημιουργία ενός από τα γνωστότερα έργα του με τον τίτλο «Η Λαφίνα» που περιέχει έντονα συμβολικά στοιχεία. Εκτός από τον πόνο έχει και ένα αισιόδοξο μήνυμα, πως μόνο με τον αγώνα του λαού μπορούν να αλλάξουν τα πράγματα. Πιστός στα κομμουνιστικά ιδανικά και συνεχίζει να προσπαθεί για μια κοινωνία που να υπηρετεί το λαό.

Ο δημιουργός βρίσκεται στο στόχο των επιθέσεων λόγω των πολιτικών του πεποιθήσεων, αλλά δεν εγκαταλείπει ποτέ τις ιδέες του και συνεχίζει την καλλιτεχνική του δημιουργία. Το 1947, λόγω των ιδεών και της δράσης του, απολύεται από την Κρατική Ορχήστρα Αθηνών και το 1950 από την Ορχήστρα του ΕΙΡ.

«Μπορεί να σκοτώσεις τον άνθρωπο, αλλά όχι τις ιδέες του», έλεγε ο αξέχαστος συνθέτης Αλέκος Ξένος, αναφερόμενος στο συμφωνικό του ποίημα «Ο Διγενής δεν πέθανε», έργο εμπνευσμένο από την ηρωική θυσία του Νίκου Μπελογιάννη. «Το έγραψα σε μια ευφορία ψυχής, γιατί είναι ένα έργο αισιόδοξο, (...) παρ' όλα αυτά που περάσαμε, τις κακουχίες, τους φόνους, τα κυνηγητά». Η πρώτη εκτέλεση του έργου έγινε από τη Συμφωνική Ορχήστρα του ΕΙΡ (1952), σε διεύθυνση Ανδρέα Παρίδη. Ο ίδιος αρχιμουσικός το διηύθυνε στο Λένινγκραντ (1958), όπου ενθουσίασε - «κι ο ίδιος ο Σοστακόβιτς είπε πολλά καλά λόγια», έλεγε ο Αλ. Ξένος. Το 1963 γράφει τον «Σπάρτακο» και το 1964 το «Κύπρος - Ελλάδα μας», για να τιμήσει τον εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα, τις θυσίες των ανθρώπων του νησιού.

Αγώνες σε Αθήνα και ελεύθερη Ελλάδα

Ο Αλέκος Ξένος σε μια αυτοβιογραφική αφήγηση σε ντοκιμαντέρ, της ΕΤ2 (1990), σε σενάριο - σκηνοθεσία της Ρένας Χριστάκη έλεγε: «Ο Μητρόπουλος ήταν δάσκαλος και φίλος. Το μάθημά του («Οι μορφές») ήταν ανεπανάληπτο. Ενα μάθημα που το χαιρόσουνα. Ο Μητρόπουλος καθότουνα στο πιάνο για να παίξει το πρώτο θέμα και ξεχνιότανε και έκανε τις δικές του παραλλαγές. Μια φορά την παραλλαγή του την έκανα εγώ. Με αγκάλιασε και με φίλησε, γιατί πραγματικά τον συγκίνησα. Μετά το Δεκέμβρη (του 1944), τα τραγούδια του αγώνα είχαν την ίδια τύχη με τους αγωνιστές: σκότωμα, φυλακή, ξερονήσια... Ολα ενάντια στην ιδέα της Αντίστασης, στην ιδέα της Ελευθερίας για την ειρήνη, για την προκοπή, για την ανεξαρτησία. Ολ' αυτά έπρεπε να χτυπηθούν. Δεν μπορούσε να τραγουδηθεί τίποτα, επί ποινή θανάτου. Το μόνο που έκαναν οι ιθύνοντες ήταν να επαναφέρουν στη ζωή το ρεμπέτικο, το τραγούδι του υπόκοσμου, που αυτό ξαναφούντωσε από τους συνεργάτες των Γερμανών και από τους μαυραγορίτες. Εδωσαν μεγάλη προσοχή και οι ίδιοι οι κατακτητές, οι Εγγλέζοι, πλέον τώρα. Να φανταστείτε ότι ο Γιαννίδης, που ήταν στο σταθμό των Ενόπλων Δυνάμεων, μας έφερε έγγραφο των Εγγλέζων, που έλεγε να προωθήσουμε αυτό το είδος της μουσικής, τον λαϊκισμό, το ρεμπέτικο. Εμείς οι μουσικοί δεν αφήσαμε να τραβήξει αυτός ο δρόμος προς τα κάτω. Και καταγγείλαμε αυτές τις προσπάθειες αποπροσανατολισμού του λαού μας αλλά και εφτιάξαμε και έργα που ήταν μέσα σ' αυτό το πνεύμα της Αντίστασης, όπως η Συμφωνία της Αντίστασης, που έγραψα το '46. Πάρα πολλοί, ο Καλομοίρης, όλοι οι τίμιοι συνθέτες, είτε με έργα είτε με κριτική, χτυπήσαμε αυτό το τραγούδι και δεν αφήσαμε να πέσει ψυχικά ο λαός μας».

Με τον Σικελιανό τους συνέδεε θερμή φιλία. «Είχε ακούσει τη μουσική που έγραψα στο ποίημά του "Αντίσταση" και είχε ενθουσιαστεί. Με παρότρυνε να γράψω και τη μουσική στα χορικά από την τραγωδία "Ο θάνατος του Διγενή". Τις ημέρες που σκότωσαν, εκτέλεσαν, τον Μπελογιάννη, είχαμε μια συζήτηση και του είπα: Δάσκαλε, εγώ θα γράψω ένα έργο "Ο Διγενής δεν πέθανε", γιατί οι ιδέες ποτέ δεν πεθαίνουν. Ο θάνατος τόσων παιδιών της Κύπρου, που πέθαναν για την ελευθερία, μου ενέπνευσαν το έργο "Κύπρος Ελλάδα μας". Είναι ένα έργο, που θυμίζει τα έργα μου που έγραψα για την Αντίσταση, γι' αυτό και το λέω "Κύπρος Ελλάδα μας". Ο Μακάριος ενθουσιάστηκε και μου έστειλε ένα γράμμα συγχαίροντάς με για την πρωτοβουλία αυτή. Και για μένα ήταν χαρά να λαβαίνω τέτοια γράμματα, γιατί συνέχιζε το συμβολικό έργο που έγραψα στον τύπο των άλλων έργων».

Αφιερώματα σε Ελλάδα και Κύπρο

Αφιέρωμα στον Αλέκο Ξένο θα γίνει στα πλαίσια του Συμποσίου «Ελληνική Μουσική Δημιουργία -Ταυτότητες και Ιστορικές Μνήμες» που οργανώνει το Ευρωπαϊκό Πανεπιστήμιο Κύπρου στις 15-17/11. Στις 15/11 (8 μ.μ.) θα πραγματοποιηθεί συναυλία με τα τραγούδια του Αλέκου Ξένου «Αρνηση» (σε ποίηση Γ. Σεφέρη), «Ρόδου Μοσχοβόλημα» (σε ποίηση Κ. Παλαμά) και «Αφτιαχτο και αστόλιστο» (κι αυτό σε ποίηση Κωστή Παλαμά). Θα τα ερμηνεύσει η Μαργαρίτα Συγγενιώτη ενώ στο πιάνο θα την συνοδεύσει η Σοφία Κοντώση.

Κεντρικός ομιλητής θα είναι ο μουσικολόγος Αλέξανδρος Χαρκιολάκης ο οποίος θα αναπτύξει το θέμα: «Ο Αλέκος Ξένος και το έργο του υπό το πρίσμα του σοσιαλιστικού ρεαλισμού». Η επετειακή αυτή εκδήλωση γίνεται με την ευκαιρία των 100 χρόνων από τη γέννηση του Αλέκου Ξένου, των 50 χρόνων από τον θάνατο του Μανώλη Καλομοίρη και των 25 χρόνων από το θάνατο του Λεωνίδα Ζώρα.

Πριν λίγες μέρες, στις 27 και 28/9, η Συμφωνική Ορχήστρα Κύπρου, υπό την μουσική διεύθυνση του καλλιτεχνικού της διευθυντή Αλκη Μπαλτά, έπαιξε το συμφωνικό έργο του Αλέκου Ξένου «Ο Διγενής δεν πέθανε» που ενθουσίασε το κοινό. Οι δύο συναυλίες πραγματοποιήθηκαν στη Λεμεσό και τη Λευκωσία και ήταν αφιερωμένες στην ημέρα ανεξαρτησίας της Κύπρου. Παίχτηκαν επίσης έργα των Σόλωνα Μιχαηλίδη, Νίκου Σκαλκώτα και Μίκη Θεοδωράκη. Σολίστ ήταν η Μαρία Φαραντούρη και ο Δημήτρης Καβράκος ενώ συμμετείχε η χορωδία «Αρης Λεμεσού» υπό την διεύθυνση του Μαρίνου Μιτέλλα.

Το Σαββατοκύριακο 24-25/11, στο Δήμο Μεταμόρφωσης, θα πραγματοποιηθεί εκδήλωση από την Στέγη Ελληνικών Χορωδιών και το Καλλιτεχνικό Εργαστήρι «Μαρσύας». Διαλέξεις θα δώσουν οι Θόδωρος Αντωνίου, πρόεδρος της Ενωσης Ελλήνων Μουσουργών, Ιάκωβος Κονιτόπουλος, συνθέτης και μαέστρος και Αλέξανδρος Χαρκιολάκης, μουσικολόγος. Θα προβληθεί το ντοκιμαντέρ του Λευτέρη Ξανθόπουλου «Η εποχή των Κενταύρων». Στη συναυλία θα συμμετέχουν: η Χορωδία του ΟΤΕ, η Χορωδία της Εμπορικής Τράπεζας, το σύνολο «Ambitious» του καλλιτεχνικού εργαστηρίου Μαρσύας και η Χορωδία του Λεοντείου Λυκείου.

Επίσης, στις 12/11, η Ενωση Ζακυνθίων οργανώνει εκδήλωση για τον Αλέκο Ξένο στο Δήμο Πεύκης (το πρόγραμμα θα ανακοινωθεί προσεχώς).

Το αρχείο του Αλέκου Ξένου έχει περιέλθει στο Μουσείο Μπενάκη, ενώ από τον περασμένο Μάη, στην Πινακοθήκη Γκίκα του Μουσείου Μπενάκη (στην οδό Κριεζώτου) υπάρχει ξεχωριστή προθήκη για τον συνθέτη με ντοκουμέντα από το έργο του. Ανάμεσα σε αυτά ο επισκέπτης θα βρει και την Συμφωνία της Αντίστασης. Το Μουσείο έχει προγραμματίσει την έκδοση της αυτοβιογραφίας του Αλέκου Ξένου, που αναμένεται εντός του έτους...

Η προοδευτική σκέψη και οι αγώνες του Αλέκου Ξένου υπήρξαν απολύτως συνυφασμένοι με το μουσικό του έργο. Παρά τις αντιξοότητες και τους παραγκωνισμούς που υπέστη λόγω των ιδεών του, συνέχισε μέχρι το τέλος της ζωής του να είναι «μαχητής» των ιδανικών και οραμάτων του, για μια κοινωνία και μια Τέχνη που να υπηρετεί πραγματικά το λαό.

Σοφία ΑΔΑΜΙΔΟΥ, ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΗΣ, 21/10/2012